Giriş
Trafik psikolojisi (traffic psychology ), psikolojik süreçler ile araç kullanıcılarının davranışları arasındaki ilişkiyi inceleyen bir psikoloji disiplinidir. Trafik psikolojisi, genel olarak trafik hareketliliğini iyileştirmek için, kaza önlemlerinin geliştirilmesine ve uygulanmasına yardımcı olmak, aynı zamanda gerekli eğitim ve motivasyon ile davranışları yönlendirerek, psikolojinin kuramsal yönlerini uygulamayı amaçlamaktadır.
Kaza nedenleri ve farklılıkları değerlendirmek için kaza araştırması ile bağlantılı olarak insan davranışı sıklıkla incelenmektedir. Trafik psikologları, sürücü davranışının üçe ayırır:
- Gerekçeli veya planlanmış davranışlar
- Dürtüsel veya duygusal davranışlar
- Alışkanlık davranışları
Ayrıca, yol güvenliği eğitim kampanyaları, tedavi ve rehabilitasyon programları gibi psikolojinin sosyal ve bilişsel uygulamaları da bu alanda kullanılmaktadır.
Trafik psikolojisi alanında geniş biliş kuramları uygulanmaktadır. Dikkat, hafıza, mekânsal biliş, deneyimsizlik, stres, sarhoşluk, dikkat dağıtıcı / belirsiz uyaran, yorgunluk ve telefon konuşmaları gibi etkenler, sürücü deneyimlerini ve eylemlerini anlamak ve araştırmak için kullanılan faktörlerdir.
Bunun yanında trafik psikolojisi, sürüş, trafik ile ilgilenme ve başkalarıyla ilgilenme bağlamında kişilerin bilişsel olmayan, bilişsel ve duyusal-motor yönleriyle ilgilenir. Bilişsel düşüncelere neden olan duyguları tanımlayarak, ortaya çıkan eylemlerin anlaşılmasını sağlar.
Trafikte İnsan Davranışı
Trafik psikolojisinde davranışsal araştırmalar genellikle motivasyon, kişilik ve cinsiyet farklılıkları, alışkanlıklar, aşırı güven, yaş ve beceri farklılıkları, dikkat ve trafik kurallarının ihlali gibi konuları ele almaktadır.
Davranışsal faktörleri, sürüş kabiliyetini azaltan ve riskli davranışları sınıflandırarak sorunların kavramsallaştırılmasına yardımcı olur ve davranış değişikliğinin önceliklendirilmesine katkıda bulunur.
Trafik ve ulaşım bilimleri, insanların ve ürünlerin hareketliliği ile ilgili her şeyin araştırılması, anlaşılması, açıklanması ve tahmin edilmesi ile ilgilidir. Birden fazla teknikle birlikte ulaşım sistemlerinin çeşitli yönlerini içermektedir. Bu süreç, insan değişkenliğinin güvenlik üzerindeki çevresel etkileşimleriyle daha iyi anlaşılması ve tahmin edilmesi için geçerli ve güvenilir yöntemler geliştirmeye çalışmaktadır.
Trafik ortamı, sürücü, zaman kısıtlamaları, nüfus ve tehlikeleri hesaba katar. Bu çevresel faktörler bazı durumlarda ölümcül olabilecek tehlikelere yol açalar. Örneğin, ıslak, dar ve karanlık koşullarda sürüş yapmak, sürücüleri açık bir yolda güneşli bir günde sürmekten çok daha büyük risklere maruz bırakır.
Çevresel faktörlerin haricinde sürücüyle ilgili değişkenlikler olan sürücünün yaşı, kişiliği, mizaç, stres ve uzmanlığın değişkenliği hız, kontrol ve kararları etkiler. Sürücüler genellikle sürüş kararlarını değerlendirmek için bir dereceye kadar risk telafisi kullanırlar ve bazı durumlarda fiziksel aktivitelerini olumsuz etkileyen eylemlerlerde bulunurlar. Alkol ve uyuşturucu kullanımı, uyanıklık ve yorgunluk, dikkat dağınıklığı ve odaklanma, sürücü hatalarına dolayısıyla da kazalara atfedilen temel faktörlerden birkaçıdır.
Kaza Araştırmaları ve Trafikte İnsan Faktörü
Davranış araştırmasına ek olarak, kaza araştırması, trafik psikolojisinde, sürüş metodolojisine, bireysel farklılıklara, kişilik özelliklerine, kabiliyete, bir bilgi işlemcisi olarak sürücüye (algı ve tepki sürelerini vs) bakan bir bileşendir. Birçok dış faktör trafik güvenliğini etkilerken, iç faktörler de önemlidir. Kaza araştırmalarında ortaya çıkan ve sürüş güvenliğini etkileyen iç faktörler (sürücü faktörleri veya insan faktörü) şöyledir:
- Karar verme mekanizması
- Demografik farklılıklar
- Distraksiyon (dikkat dağıtıcı şeyler)
- Algılama eşiği
- Uyuşturucu ve alkol kullanımı
- Sürüş eğitimi ve tecrübesi
- Araç ve çevreye aşinalık
- Yorgunluk
- Dikkatsizlik
- Algılama ve reaksiyon süresi
- Beklenmedik davranışlar
- Riskli davranışlar
- Stres ve panik
Sonuç ve Değerlendirme
Trafik psikolojisi 1980’lerden beri hızla gelişmiştir ve başlangıcından itibaren disiplinler arası bir yaklaşım izlemiştir. Başta tıp (örneğin araç kullanma becerisi), mühendislik (örn. Ergonomi ve insan faktörleri) ve ekonomi (örn. seyahat talebi yönetimi) alanları arasında etkileşim gösterdiği söylenebilir. Trafikteki eylem, olumlu ve olumsuz yanlarıyla, insanların kararlarından ve davranışlarından kaynaklanır. Trafik kazalarının ana nedenleri, karayolları veya diğer araçlar ile etkileşim halindeki uyumsuz davranışlardır (trafik kurallarına uymamak, alkollü araç kullanmak vs). Buna ek olarak da insanın kapasitesi söylenebilir (örneğin algılama süresinin ve tepki süresinin yüksek olması). Trafikteki insan faktörünü ortadan kaldırmak otonom araçlar ile mümkün olabilecektir. Otonom araçların yaygınlık kazanma sürecine kadar ise ADAS fonksiyonları ile sürücü kaynaklı zaafları ortadan kaldırmak veya en aza indirmek hedeflenmektedir.
Yararlanılan Kaynaklar:
- www.wiki-zero.co
- “Traffic Psychology and Driver Behavior”, Alberto Bucchi ve arkadaşları, 2012,SIIV – 5th International Congress – Sustainability of Road Infrastructures. Şuradan ulaşılabilir: www.sciencedirect.com
Adem Oruz
1 Eylül 2018